Een gerandomiseerd onderzoek onderzoek naar de effectiviteit van neurofeedback voor de behandeling van depressie

De depressieve stoornis is een van de meest voorkomende psychiatrische
aandoeningen. Recente onderzoeken laten een prevalentie van 6-7% in de algemene
bevolking zien. Langere termijn voorspellingen laten zien dat de prevalentie
waarschijnlijk verder zal toenemen en de depressieve stoornis, in vergelijking
met andere veel voorkomende aandoeningen, in westerse landen in 2030
geassocieerd zal zijn met de hoogste immateriële en materiële maatschappelijke
schade {Mathers, 2006 #2864}.
Er bestaan vele soorten behandelingen, voornamelijk farmacotherapie en
psychotherapie, met alle een zekere beperking in effectiviteit; ongeveer 60%
van de patiënten heeft duidelijk baat bij een behandeling terwijl uiteindelijk
± 15% van de patiënten een chronisch beloop tegemoet gaan. Er blijft dus ruimte
over voor nieuwe behandelingen in het licht van het feit dat (1) niet alle
patiënten opknappen en (2) bestaande behandelingen voor patiënten in meer of
mindere mate nadelen kennen. Lang niet alle patiënten hebben baat bij
psychotherapie doch het gebruik van antidepressieve medicatie leidt soms tot
onaanvaardbare bijwerkingen. De laatste jaren is er toenemend belangstelling
voor de behandeling van de depressieve stoornis met neurofeedback (NF). Met
name het niet-invasieve patiëntvriendelijke karakter, de in verhouding tot
reguliere interventies betrekkelijk kortdurende behandelperiode (max. 3
maanden) en het ontbreken van bijwerkingen, maken NF aantrekkelijk. NF wordt
met name buiten reguliere GGZ-instellingen op ruime schaal toegepast maar een
gedegen wetenschappelijke onderbouwing van (geclaimde) effectiviteit ontbreekt.

Het doel van dit onderzoeksvoorstel is te onderzoeken of NF een effectieve
behandeling is voor de depressieve stoornis. Dit onderzoek is een vervolg op
een pilotstudie bij 10 depressieve patienten die inmiddels is afgerond (MEC
08-2-115). Het doel van deze pilot-studie was te onderzoeken of er aanwijzingen
zijn voor mogelijke effectiviteit van NF bij depressie. Gelet op de positieve
resultaten van deze pilot-studie, willen we nu als vervolg een RCT uitvoeren
waarvan het primaire doel is om te onderzoeken of NF bij depressie effectief
is.

RCT, dubbelblind, met in totaal 50 proefpersonen. Van deze groep zal de helft
actieve behandeling krijgen, de andere helft krijgt sham-neurofeedback.

NF vindt plaats in maximaal 18 sessies van ongeveer 30 minuten (3 x 6 minuten en 4 minuten pauze tussen elke periode van 6 minuten) die 3-maal per week zullen plaatsvinden. Na het tekenen van de informed consent worden de proefpersonen uitgenodigd in het Neurofeedback-laboratorium van de vakgroep Psychiatrie en Neuropsychologie van de Faculty Health, Medicine and Life Sciences (gelegen in de Mondriaan zorggroep, lokatie Vijverdal, Maastricht). Het laboratorium is een electrisch beveiligde (S1) ruimte die voldoet aan de NEN 60601 wettelijke gestelde veiligheidsnorm (Nederlands Normalisatie-instituut, Wieringa en Leefmans, 2004). Metingen vinden plaats terwijl deelnemers aan een bureau zitten waarop een monitor is geplaatst waarmee een visueel feedback signaal kan worden gegeven. De deelnemers bevinden zich tijdens de NF sessies in S1-meetruimte maar staan voortdurend in verbinding met de onderzoeksassistent via een audiokanaal. Tevens is er voortdurend cameratoezicht op de deelnemers. EEG-elektroden worden conform het internationale 10-20 systeem bevestigd op de locaties F3, F4, C3, C4, P3 en P4 . EEG signalen worden gerefereerd naar 2 electroden (beide oorlellen). Onder en boven het linkeroog wordt een electrode bevestigd teneinde het EOG te meten. De elektroden worden aangebracht nadat de huid is schoongemaakt met scrubgel. De weerstand op alle posities dient lager te zijn dan 5 K>. Allereerst wordt er gedurende 5 minuten een baseline EEG bepaald zonder dat er feedback wordt gegeven. Online wordt door middel van een Fourier-transformatie (FFT) elke 0.5 seconde de mate van alpha activiteit in F3 en F4 bepaald. Onmiddellijk hieropvolgend wordt de mate van asymmetrie berekend (zie boven). EEG registratie vindt plaats met een 32 kanaals BrainAmps versterker. De gebruikte EEG-registratiesoftware is Vision Recorder, de softwareprogramma>s die de feedback bepalen en grafisch presenteren zijn Recview en Presentation. Deze softwareprogramma>s worden in de faculteit der Psychologie (UM) reeds veelvuldig gehanteerd. Deelnemers krijgen visuele feedback; ze krijgen de opdracht om de waarde van een thermometer die op het beeldscherm te zien is, zo hoog mogelijk te krijgen en te houden. Daarnaast krijgen ze op de moniter een numerieke score te zien die hun algemene prestatie in de feedback representeert. In totaal worden er maximaal 18 sessies NF gegeven in een frequentie van 3 sessies per week. Een behandeling beslaat dus totaal 6 weken. De sessies worden onderverdeeld in drie episoden van 6 minuten met 4 minuten pauze ertussen. Indien er na 18 sessies geen verbetering van het klinisch toestandsbeeld is opgetreden wordt de deelnemers een gebruikelijke behandeling geboden in de reguliere voorzieningen (zorgprogramma stemmingsstoornissen van de RIAGG Maastricht). Tevens wordt de NF behandeling gestaakt indien ernstige suïcidaliteit danwel een verslechtering van het klinisch beeld (score van >2 bij item 3 van de Hamilton depressieschaal of een totaal score van >25 op deze schaal) spoedige reguliere behandeling of crisisinterventie noodzakelijk maakt. In dat geval neemt de onderzoeks-assistent terstond contact op met een van de hoofdonderzoekers die zal zorgdragen voor spoedige reguliere behandeling.

Deelnemers krijgen schriftelijke en mondelinge informatie over het onderzoek
alvorens informed consent te tekenen. Verder kan op ieder moment deelname aan
de studie worden gestaakt zonder opgave van reden. Om de belasting voor
patienten voortvloeiend uit een niet-werkzame of sham-behandeling zo klein
mogelijk te houden, is de duur van de studie tot een minimum (6 weken) beperkt.
Deze duur is gebaseerd op data van onze pilot-studie waarin na 6 weken bij
nagenoeg alle deelnemers al maximale respons leek bereikt; deze duur is
eveneens vergelijkbaar met de duur van RCT's waarin de effectiviteit van nieuwe
antidepressiva wordt vergeleken met placebo. Verder vindt er geen uitstel van
werkzame behandeling plaats aangezien proefpersonen worden benaderd voor
deelname tijdens de periode die ze op een wachtlijst voor behandeling (veelal
tussen 2-4 maanden) staan. Na deelname aan de studie kunnen ze dus starten met
een reeds geplande reguliere depressie-behandeling.
Uit eerder onderzoek met NF zijn geen bijwerkingen of risico's gerapporteerd.