YOD-RiSoCo: Sociale cognitie en risicogedrag bij dementie op jonge leeftijd

Dementie op jonge leeftijd (young-onset dementia, YOD) verwijst naar
dementie die begint vóór de leeftijd van 65 jaar. Een veelvoorkomend type YOD
is frontotemporale dementie (FTD), maar er kunnen ook jonge vormen van de
ziekte van Alzheimer zijn, evenals vele andere subtypes. Kenmerkend voor YOD is
dat beperkingen in taal, perceptie of (sociaal) gedrag in de vroege stadia van
de ziekte meestal prominenter zijn dan geheugenproblemen, die het kenmerk zijn
van dementie op latere leeftijd, vooral bij de ziekte van Alzheimer. Deze
niet-geheugen symptomen worden vaak niet herkend, wat de diagnose van YOD
vertraagt en daardoor bijdraagt aan een veel moeilijkere situatie voor zowel
patiënten als hun naasten.

Een belangrijk aangetast domein bij verschillende subtypes van YOD is sociale
cognitie (SC). SC verwijst naar de vermogens die sociaal adequaat gedrag en
interacties mogelijk maken, en omvat aspecten zoals het herkennen van
emotionele uitdrukkingen van anderen, het vermogen om emoties te ervaren,
empathie en perspectiefname, oftwel theory of mind (ToM). SC wordt ondersteund
door fronto-subcorticale netwerken, die aangetast zijn bij specifieke subtypes
van YOD, met name bij frontotemporale dementie en de gedragsvariant van de
ziekte van Alzheimer. Vergelijkbare beperkingen in sociale cognitie worden ook
gevonden bij patiënten met andere neurologische aandoeningen die vooral de
fronto-subcorticale netwerken aantasten, zoals ernstig traumatisch hersenletsel
(TBI) of frontaal gelokaliseerde hersentumoren.

Een belangrijk kenmerk van aangetaste SC is emotionele vervlakking. Patiënten
ervaren geen of minder (lichamelijke gevoelens van) emoties. Het kunnen voelen
van eigen emoties is een voorwaarde voor emotionele empathie, aangezien het
vermogen om met anderen mee te voelen het delen van gevoelens omvat. Een
onvermogen om emotionele signalen te detecteren, zoals angst die tijdens
besluitvorming op gevaar duidt, of om rekening te houden met de gevoelens en
perspectieven van anderen, kan leiden tot inadequaat, ongepast of zelfs
problematisch sociaal gedrag. Dit zijn de zogenaamde *zorgwekkende
gedragingen*, die mogelijk schadelijk zijn voor anderen, zoals agressie of
onveilig rijgedrag.

Het overkoepelende doel van deze studie is het ontwikkelen van nieuwe,
sensitieve meetinstrumenten voor aspecten van sociale cognitie
(emotie-ervaring, empathie en affectieve theory of mind), die zullen bijdragen
aan een betere en vroegere diagnose van specifieke subtypes (de
gedragsvarianten, bv) van dementie op jonge leeftijd (YOD). De eerste stap is
het beoordelen van de sensitiviteit van de nieuw ontwikkelde meetinstrumenten
voor deze aspecten van sociale cognitie, door de prestaties van patiënten met
een bvYOD-diagnose te vergelijken met de prestaties van gezonde
controlepersonen. Daarnaast zal de constructvaliditeit worden onderzocht door
de prestaties op de nieuwe SC-tests te relateren aan bestaande sociale
cognitieve tests (convergente validiteit) en andere algemene, niet-sociale
cognitieve tests die bijvoorbeeld geheugen, verwerkingssnelheid van informatie
en aandacht meten (divergente validiteit).

In een tweede, kleinere substudie zal worden onderzocht of de nieuwe tests ook
ecologisch valide zijn, dat wil zeggen, of ze verband houden met onveilig,
risicovol gedrag in reële situaties. Hiervoor zullen we gebruik maken van
rijsimulatorscenario's die zijn ontworpen om risicogedrag uit te lokken en een
realistische omgeving te simuleren, zonder de ongewenste mogelijkheid om
risicovol en gevaarlijk gedrag in echte situaties uit te lokken. Het doel van
deze substudie is om te onderzoeken of verminderde prestaties op de nieuwe
SC-tests verband houden met risicovol gedrag. Dit zal eerst worden geanalyseerd
bij patiënten die al zijn gediagnosticeerd met bvYOD, maar ook bij andere
patiënten met frontale schade, om te onderzoeken of deze relatie generiek is
(met als toekomstig doel dat de tests breder toepasbaar kunnen zijn dan alleen
voor de diagnose van YOD). Ten tweede, om te onderzoeken of deze relatie
specifiek is, zullen ook patiënten met niet-bvYOD-varianten worden opgenomen in
de analyses, waarbij geen SC-beperkingen of risicovol gedrag worden verwacht.

De studie is een observationele en experimentele case-control studie.

Er zijn geen directe voordelen voor de patiënt. Een potentiële risicofactor is
simulator ziekte, een soort wagenziekte, tijdens de rijsimulator test.
Deelnemers worden van te voren op de hoogte gebracht van deze mogelijkheid en
zullen goed in de gaten worden gehouden. Ze worden ook geïnformeerd dat zij op
elk moment ogen stoppen. Een algemeen risico is dat de onderzoeken te
vermoeiend kunnen zijn voor patiënten; echter zijn de neuropsychologen die het
testonderzoek uitvoeren ervaren in het testen van patiënten en zullen zij ook
goed in de gaten houden of het onderzoek te vermoeiend is en stoppen indien
nodig.