Vriendschappen en pesten op basisscholen in Rotterdam

Pesten op school is een vorm van agressie van kinderen, die uit zich in
systematische, herhaalde en bewuste negatieve acties, die gericht zijn op
kinderen die het vaak moeilijk vinden om zichzelf te verdedigen [1, 2]. Gepest
worden op school is een heersend en serieus probleem in veel landen, waaronder
ook Nederland. Meer dan 16% van de Nederlandse schoolgaande kinderen in de
leeftijd 9 tot 11 jaar, gaf aan dat zij regelmatig gepest worden en ongeveer
40% van kinderen in deze leeftijdsgroep is minimaal één of twee keer gepest
worden [3]. Het ziet er naar uit dat pesten onder jongere kinderen ook veel
voorkomt. Eerste onderzoeksresultaten laten zien dat pesten al ontstaat op
kleuterschoolleeftijd en de aard van het pesten lijkt op dat van oudere
kinderen [4, 5].

De gevolgen van pesten kunnen erg schadelijk zijn voor de gezondheid en het
gedrag van kinderen die ermee te maken krijgen [6]. Naast de zwakkere fysieke
gezondheid, wordt slachtofferschap sterk geassocieerd met het verliezen van
eigenwaarde, het risico om psychosomatische symptomen te ontwikkelen, depressie
en zelfmoordgedachten [2, 7, 8]. Kinderen die te maken krijgen met pesten,
vertonen zwakkere psychisch sociale aanpassing vergeleken met kinderen die niet
met pesten te maken hebben [9, 10]. Fysiek en relationeel slachtofferschap
onder kinderen in de onderbouw, vergroten de aanpassingsproblemen van deze
kinderen in hun verdere schoolloopbaan [10, 11]. Kinderen die op jonge leeftijd
gepest worden kunnen eerder gevoelens van eenzaamheid ontwikkelen en
schoolvermijdend gedrag vertonen dan kinderen die niet op jonge leeftijd gepest
worden [11]. Tevens kan pesten schoolprestaties ondermijnen en wordt het
geassocieerd met delinquent gedrag en verwikkeling in criminaliteit tijdens de
jeugd [2, 9, 12, 13].

In de context van pesten op school is het belangrijk om te proberen de
gebeurtenis te verhinderen en om pesten zo vroeg mogelijk in kaart te brengen.
Het wordt aanbevolen om te interveniëren aan het begin van de basisschool [7].
Hoe langer het slachtofferschap duurt hoe sterker het onaangepaste gedrag op
school kan zijn [7, 19]. Daarom moeten problemen met pesten vooral aangepakt
worden aan het begin van de basisschool.

Meestal vinden leerkrachten en ouders het heel moeilijk om pesten op school
tegen te gaan. Het blijft vaak onopgemerkt, omdat het zich meestal afspeelt op
plekken waar het toezicht van de leraren het minst is [2, 20]. Ook kunnen
kinderen afwijzend staan tegenover het melden van pesten. De helft van de
kinderen die te maken heeft met pesten, vertelt dit niet tegen volwassenen [2,
3] en daarom zijn ouders en leraren vaak niet op de hoogte van de grootte van
het probleem. Dit maakt het moeilijk om het probleem in te schatten en om er
effectief mee om te gaan. De normale methodes zoals vragenlijsten zijn niet
toepasbaar bij kinderen wiens leesvaardigheden nog niet zijn ontwikkeld (bijv.
kinderen in groep 2 en 3). Vanwege deze beperkingen is het moeilijk om het
problemen met betrekking tot pesten bij jonge kinderen in kaart te brengen. Een
hierop gericht onderzoeksinstrument ontbreekt momenteel. Daarom is in deze
studie gekozen voor een innovatieve benadering om pestgedrag onder jonge
kinderen in kaart te brengen.

Op dit moment is er geen diagnose instrument beschikbaar om pesten onder jonge
kinderen in kaart te brengen. Voor dit onderzoek is een computerprogramma in de
vorm van een computerspel ontwikkeld. Dit kan eenvoudig gebruikt worden om
pestgedrag onder jonge kinderen in klas te onderzoeken. Het brengt pestgedrag
in de klas in kaart en verzorgt bruikbare, op maat gemaakte feedback voor de
leraren. Met behulp van dit instrument is het eenvoudig om pestproblemen in de
klas in kaart te brengen en te bestuderen in welke mate een probleem bestaat,
wie het probleem aangaat zodat er besloten kan worden wat er moet gebeuren om
de situatie te verhelpen.

Vragenlijsten die tot nu toe veelvuldig zijn gebruikt om pestgedrag te
onderzoeken, zijn niet geschikt voor kinderen van 6-7 jaar. Ons instrument is
echter gebaseerd op cumulatieve ervaringen van onderzoekers die met
pestproblemen werken onder jonge kinderen [4, 5, 21-23]. Een specifiek
ontworpen computerprogramma voor jonge kinderen wordt gebruikt om de data van
pesten en de sociale netwerken te verzamelen in Rotterdamse scholen. Kinderen
kunnen klasgenoten nomineren om aan te geven door wie ze gepest worden in de
klas. Met behulp van dit programma kunnen we meten hoeveel er onder jonge
kinderen wordt gepest en hoe kinderen van jonge leeftijd met elkaar omgaan.
Omdat dit instrument gemakkelijk te gebruiken is, kan het later onafhankelijk
gebruikt worden bij elke school die geïnteresseerd is om de situatie van een
klas in kaart te brengen.

De primaire vraagstellingen van dit onderzoek zijn:
1. Welk percentage van de kinderen rapporteert slachtofferschap van pesten?
2. Welke vorm van pesten komt vaak voor onder jonge basisschoolkinderen?
3. Wat is de structuur van sociale netwerken onder basisschoolkinderen?

Het gebruik van het instrument is ook handig voor preventieve doeleinden. De
informatie kan namelijk helpen om het begrip over de relaties tussen kinderen
in een klas te vergroten en om gevaarlijke patronen van relaties tussen
klasgenoten tegen te gaan. Hierdoor is er minder kans dat gevaarlijke patronen
van relaties uitlopen op ernstige chronische problemen in een latere fase.

Naast het creëren van een instrument om slachtofferschap van pesten in kaart te
brengen, zal deze studie ook kijken naar de rol van vroegtijdige risicofactoren
voor onaangepaste relaties onder basisschoolgaande kinderen. Dit zal gebeuren
door het gebruik van uitgebreide data over vroegtijdige ontwikkelingsfactoren
van kinderen die participeren in de Generation R studie. In het Generation R
project gaat een groot gedeelte van de verzamelde data over gedragsproblemen
van kinderen, ouderlijke psychopathologie, functioneren van de familie,
opvoeding en sociaal demografische data [24]. Deze benadering zal bijdragen aan
het uitvoerige inzicht in het pestproces onder jonge kinderen.

De secundaire vraagstellingen van dit onderzoek zijn:
1. Welke vroegtijdige risicofactoren spelen een rol bij onaangepaste relaties
onder basisschoolkinderen?
2. Welke vroegtijdige risicofactoren kunnen slachtofferschap en pestgedrag
voorspellen?

Dit is een observationeel, cross-sectioneel onderzoek waarbij kinderen
informatie verstrekken over hun relaties met klasgenoten. Die informatie wordt
verzameld door middel van een computerprogramma in de vorm van een
computerspelletje. De computertest duurt ongeveer 15 minuten en kinderen gaan
het op school, onder gewone omstandigheden, eenmaal uitvoeren. Het is mogelijke
voor meerdere kinderen de taak tegelijkertijd uit te voeren.

Indien u een indruk wilt krijgen van het computerprogramma, dan kunt u een
demoversie bekijken op www.pestenopbasisscholen.nl. Deze website is speciaal
voor dit onderzoeksproject ontwikkeld. Het bevat niet alleen algemene
informatie over het project maar ook nuttige informatie over pestgedrag onder
jonge kinderen. Leerkrachten en ouders kunnen hier terecht voor meer informatie
over het onderzoek, kunnen zelf een testversie van het programma doen of een
demofilmpje bekijken.

Het is geschat dat de deelnemende kinderen minimale belasting ondervinden,
omdat zij hun impliciete kennis over hun relaties met klasgenoten verstrekken.
Zodoende worden zij niet geconfronteerd met voor hen nieuwe informatie. De
aantrekkelijke eigenschappen van de computertest maken het leuk om
spelenderwijs de vragen te beantwoorden.