Activiteitenpatroon en energieverbruik van hoofd-halskankerpatiënten: een exploratieve studie

Hoofd-halskankerpatiënten verliezen een aanzienlijke hoeveelheid spiermassa en
kracht tijdens behandeling met (postoperatieve) radiotherapie of chemoradiatie.
Patiënten verliezen in deze periode circa 5% vetvrije massa, een indicator van
spiermassa, en circa 10% van hun handknijpkracht (Jager-Wittenaar et al.,
2011a). Ondervoeding, dat wordt gekenmerkt door verlies van spiermassa en
kracht, heeft een negatieve invloed op de kwaliteit van leven (Ravasco et al.,
2004; Jager-Wittenaar et al., 2011b) en verhoogt de morbiditeit en mortaliteit.
Zo zijn er aanwijzingen dat ondervoede patiënten meer gevoelig zijn voor
toxische effecten van chemotherapie, waardoor dosisreductie en onderbrekingen
van de behandeling nodig kunnen zijn (Fearon et al., 2011). Daarnaast
resulteert ondervoeding in een kortere overleving, langere opnameduur en
daarmee hogere kosten voor de gezondheidszorg (Correia & Waitzberg, 2003;
Datema e.a., 2011).

Verlies van spiermassa en kracht tijdens hoofd-halskankerbehandeling is
multifactorieel. Daarbij spelen zowel lokale factoren als systemische factoren
een rol. Lokale factoren zijn tumor- en behandelingsgerelateerde orale
symptomen, die zorgen voor verminderde voedingsinname (Jager-Wittenaar et al.,
2007; Jager-Wittenaar et al., 2011c). Afhankelijk van het type kanker worden
hoofd-halskankerpatiënten behandeld met chirurgie, (chemo)radiatie, of
combinaties. Zowel chirurgie als (chemo)radiatien geeft problemen met kauwen en
slikken en vooral de combinatie van chirurgie en (chemo)radiatie bemoeilijkt de
orale voedingsinname. Daarom worden hoofd-halskankerpatiënten routinematig
begeleid door de diëtist, om te kunnen voorzien in de voedingsbehoefte (van bv.
eiwit en energie).

Systemische factoren zijn ziekte- en bestralingsgerelateerde
ontstekingsactiviteit (Ehrsson et al., 2009; Ki et al., 2009), resulterend in
afbraak van spiermassa. Daarnaast raakt de patiënt door de behandeling
vermoeid, waardoro de lichamelijke activiteit kan afnemen (Rogers et al.,
2008). Hierdoor zal de opbouw van spiereiwit afnemen, resulterend in een netto
verlies van spiermassa (*disuse atrophy*) (Guadagni & Biolo, 2009). Bijna 75%
van de hoofd-halskankerpatiënten die de bewegingsnorm haalden in de periode
voor diagnose, haalt deze niet in de periode na diagnose. Het aantal
hoofd-halskankerpatiënten dat de bewegingsnorm haalt daalt daarmee van 31% voor
diagnose naar 9% na diagnose (Rogers et al., 2006). Gezien de verminderde
lichamelijke activiteit en ondervoeding, kunnen bij hoofd-halskankerpatiënten
tevens symptomen van kwetsbaarheid (frailty) aanwezig zijn.

Dieetbehandeling bestaand uit een eiwit- en energieverrijkte voeding kan
verlies van spiermassa en kracht tijdens de behandelingsperiode niet voorkomen
(Jager-Wittenaar et al., 2011a). Bovendien slagen hoofd-halskankerpatiënten er
ondanks een adequate inname van eiwit en energie niet in het gewicht dat
tijdens de behandeling verloren gaat in de herstelfase terug te krijgen intake
(Jager-Wittenaar et al., 2011b). Aangezien niet alleen voeding (Rennie et al,
1982), maar ook lichamelijke activiteit een anabole stimulus is (Chesley at al,
1992), veronderstellen we dat gebrek aan lichamelijke activiteit kan bijdragen
aan verlies van spiermassa en kracht van hoofd-halskankerpatiënten.

Tot op heden is er weinig bekend over het activiteitenpatroon van
hoofd-halskankerpatiënten en de relatie met verlies van spiermassa en kracht.
Meer inzicht in het activiteitenpatroon is daarom nodig. Op basis van dit
inzicht kan worden bepaald in hoeverre lichamelijke beweging bij deze
patiëntengroep dient te worden gestimuleerd, om de bijdrage van 'disuse' aan
het verlies van spiermassa en kracht tijdens de behandeling zoveel mogelijk te
voorkomen.
Om in de toekomst een interventie op maat te kunnen aanbieden, dient de
interventie te voldoen aan de specifieke wensen en mogelijkheden van de
hoofd-halskankerpopulatie. Daarvoor is inzicht nodig in welke factoren
lichaamsbeweging verhinderen, bevorderen en in voorkeuren van
hoofd-halskankerpatiënten ten aanzien van beweging.

Daarnaast draagt inzicht in het activiteitenpatroon bij aan het beter kunnen
schatten van het energieverbruik van hoofd-halskankerpatiënten.
In de praktijk wordt de totale energiebehoefte geschat op basis van formules.
Deze formules geven echter voorspellingsfouten, dat resulteert in zowel
overvoeden als ondervoeden. Inzicht in energieverbruik uit activiteit en de
relatie tussen de performance status is nodig om de voorspellingsfouten te
reduceren.

Het primaire doel van dit onderzoek is het bepalen van veranderingen in
activiteitenpatroon en energieverbruik van hoofd-halskankerpatiënten tijdens en
na behandeling met chirurgie, al dan niet gevolgd door (chemo)radiatie.
Het secondaire doel van dit onderzoek is het verkrijgen van inzicht in factoren
die lichaamsbeweging verhinderen, bevorderen en het verkrijgen van inzicht in
voorkeuren hoofd-halskankerpatiënten ten aanzien van lichaamsbeweging.

Het kwantitatieve onderzoeksdeel heeft een exploratief, longitudinaal design.
Het kwalitatieve onderzoeksdeel heeft een cross-sectioneel design.

Er zijn geen risico*s verbonden aan deelname aan het onderzoek. Het dragen van
de SenseWearPro armband brengt geen gezondheidsrisico's met zich mee
(Bodymedia, 2010). De meest voorkomende bijwerking, dat bij minder dan 1% van
de gebruikers optreedt, is een milde tot ernstige huidirritatie als gevolg van
het dragen van de armband. Dit kan eenvoudig worden opgelost door het opvolgen
van de richtlijnen ten aanzien van het dragen van de armband en schoonmaken van
de huid. Proefpersonen worden geïnstrueerd hoe de armband te dragen en hoe de
huid schoon te maken. Daarnaast worden de proefpersonen geïnstrueerd om bij
aanhoudende huidirritatie het dragen van de armband te staken en contact op te
nemen met een arts.

De te verrichten handelingen en metingen zijn non-invasief, aangezien geen
bloedmonsters worden verzameld en proefpersonen niet worden blootgesteld aan
stralingsbelasting.
De studiemetingen vinden driemaal plaats, op een dag dat de patiënt al voor een
reguliere afspraak het ziekenhuis bezoekt. De duur van de studiemetingen is
circa 90 minuten per meetmoment. In totaal is de belasting 3x 90 = 270 minuten
per proefpersoon. Proefpersonen mogen 4 uur voorafgaand aan de studiemetingen
niets eten of drinken.

Op de drie meetmomenten zullen binnen de 90 minuten de volgende non-invasieve
metingen worden uitgevoerd:
gewicht, lengte, bovenarmomtrek, tricepshuidplooimeting, kuitomtrek,
handknijpkracht, chair to stand test, bio-electrische impedantieanalyse, en
indirecte caloriemetrie. Daarnaast zullen de volgende vragenlijsten worden
afgenomen: Patient-Generated Subjective Global Assessment (PG-SGA), Frailty
Instrument for Primary Care of the Survey of Health, Ageing and Retirement in
Europe (SHARE-FI), MVI-20, Self-Regulation Questionnaire Exercise, Exercise
Self Efficacy Scale, Stage of Change exercise, WHO performance score, EORTC
QLQ-HN35.

Daarnaast zal de proefpersoon gedurende 1 week een stappenteller dragen en
binnen die week gedurende 3 dagen een accelerometer (SenseWearPro armband)
dragen en een voedingsdagboek invullen.

Ter aanvulling op de metingen uitgevoerd op de drie meetmomenten zullen de
proefpersonen gevraagd worden eenmalig geinterviewd te worden, ten tijde van
het tweede meetmoment. Dit diepte-interview zal maximaal 60 minuten duren.

Op basis van de resultaten van dit onderzoek zal zo nodig vervolgonderzoek
plaatsvinden, waarbij een of meerdere interventies op effectiviteit zullen
worden geëvalueerd. Daarnaast geeft het inzicht in het energieverbruik
handvatten om in de toekomst de kans op overvoeden en ondervoeden door
verkeerde inschatting van de energiebehoefte te verkleinen. De te verrichten
activiteiten van de deelnemers wegen ons inziens daarom op tegen het
wetenschappelijk belang van het onderzoek.