Dynamisch licht en Dementie: de invloed van biodynamisch licht op slaapkwaliteit, depressie, emotionele onrust en agitatie bij mensen met dementie en hun mantelzorgers

Mensen met dementie zijn vaak moeilijk om mee samen te leven vanwege
slaapproblemen, zoals nachtelijk dwalen. Daarnaast is er vaak sprake van een
slechte stemming, emotionele onrust en agitatie. Het onregelmatige
slaap-waakritme, veroorzaakt door verstoring van de biologische klok, is een
van de voornaamste redenen dat mantelzorgers vragen om een plaatsing in een
verpleeghuis.
Het slaap-waakritme wordt gereguleerd door de biologische klok in de
suprachiasmatische nuclei (SCN), die een intrinsieke cyclus heeft van iets meer
dan 24 uur. Het licht-donker patroon dat door de dag heen op het netvlies van
het oog valt, traint de SCN op dit 24-uurs ritme en coördineert en stimuleert
biologische ritmes op de juiste momenten in de dag en nacht zodat men kan
(over)leven. Zonder de blootstelling aan een regelmatig, dagelijks patroon van
licht en donker, worden biologische ritmes onregelmatig en bedreigen ze onze
gezondheid en welzijn (Carvalho-Boss et al., 2007). Bij mensen met dementie kan
dit ritme meer verstoord raken dan bij normale veroudering. Tevens verslechtert
de functie van de SCN sterker bij dementie en heeft het ouder wordende oog meer
licht nodig dan een jong oog (Revell & Skene, 2010).
Lichttherapie, bedoeld om dit ritme goed te trainen, biedt een veelbelovende
non-farmacologische methode om het slaap-waakritme te reguleren bij mensen met
dementie. Onderzoek toont aan dat bij voldoende blootstelling aan licht het
slaap-waakritme verbetert, stemming en concentratie verbeteren en agitatie
vermindert (Dowling et al., 2005., Van Someren et al., 1997.,Ancoli-Isreal et
al., 2003.Riemersma-van der Lek et al., 2008).
Onderzoek heeft echter ook aangetoond dat mensen die ouder worden minder naar
buiten gaan en dat de lichtcondities in verpleeghuizen en zorginstellingen
onvoldoende zijn. Gemiddeld gaan jongeren 5 uur per dag naar buiten, ouderen 1
uur en mensen in een verpleeghuis slechts 1,6 minuten per dag. Hierdoor wordt
hun biologische klok onvoldoende gestimuleerd (Aarts & Westerlaken,
2005).

Uit onderzoeken van Riemersma- Van Der Lek et al. (2008), Fontane Gasio et al.
(2003) en Figueiro et al. (2014) is gebleken dat het circadiaanse ritme en het
slaappatroon verbeterde bij een sterke lichtintensiteit van 1100 Lux en de
kleurtemperaturen helder, blauw en wit licht. De kleur en intensiteit van het
licht is van belang. Maar het oudere oog verdraagt dit licht niet goed. Het
ouder wordend oog verdraagt indirect (verticaal) aangeboden licht met minder
intensiteit veel beter. Een gewone lichttherapielamp is daarom niet geschikt.
Dynamisch licht heeft een variabel aanbod van lichtintensiteit en
kleurtemperatuur en volgt het ritme van de dag. Overdag wordt er meer blauw en
intens licht aangeboden en tegen de avond minder intens, roder licht. Het
bootst een *real life* patroon na ten opzichte van continue lichtintensiteit.

Het hoofddoel van het onderzoek is om te bekijken of dynamisch licht een
positieve invloed heeft op het slaap-waakritme en de stemming, emotionele
onrust en agitatie van mensen met dementie. Daarbij worden zorginnovaties,
bedoeld voor thuisgebruik, ingezet. Het onderzoek is een promotie-onderzoek en
bestaat uit twee afzonderlijke studies, die opeenvolgend uitgevoerd worden en
waarvan de eerste studie reeds heeft plaatsgevonden binnen een klinische
psychiatrische afdeling voor ouderen van de GGzE in Eindhoven. Dit onderzoek is
het tweede deel van het promotie onderzoek en is gericht op de thuissituatie.

Deze vervolgstudie sluit aan bij en maakt gebruik van de infrastructuur van
Innovate Dementia (www.innovatedementia.eu). We hopen met dit vervolg onderzoek
een bijdrage te kunnen leveren aan het lang en prettig thuis wonen van mensen
met dementie en het ontlasten van de mantelzorgers,door inzicht te krijgen in
of aangeboden dynamisch licht leidt tot een verbeterd slaapritme en een
verbeterde stemming, minder emotionele onrust en minder agitatie in de
thuissituatie en het effect hiervan op de belasting van de mantelzorgers. De
verwachting is, op basis van een eerder verricht onderzoek in de klinische
setting, dat het slaappatroon verbeterd doordat het nachtelijk dwalen en dutjes
doen overdag afneemt. Daardoor wordt verwacht dat mensen overdag actiever
zullen zijn. Tenslotte verwachten we dat licht het (slaap- en sederende)
medicatieverbruik kan verminderen en dat mantelzorgers zelf minder beroep
hoeven doen op zorg.

Gedurende 16 weken neemt een proefpersoon deel aan het onderzoek. Het onderzoek
bestaat uit 4 condities van elk vier weken. Gedurende de laatste week van elke
conditie, dus in totaal vier weken, worden data verzameld via een
bewegingsmeter die beweging registreert en zo registreert wanneer iemand in of
uit bed gaat en op welk moment van de dag dat is. Deze periode van 16 weken
wordt verdeeld in vier periodes (design is ABAB), waarbij in de ene periode (B)
de persoon blootgesteld wordt aan biodynamische verlichting door het gebruik
van dynamische lampen in de woning van de deelnemer. Deze lampen kunnen gewoon
in de bestaande fittingen gedraaid worden. De andere periode (A) wordt dit
licht niet aangeboden, maar wordt wel de normale verlichting gebruikt. De
deelnemer zal dus beide condities tweemaal doorlopen wat het design hiermee
sterk maakt. Daarnaast wordt gebruik gemaakt van een wearable, een lichtlogger,
die de hoeveelheid ontvangen licht meet gedurende de dag, om zo objectief
mogelijk de hoeveelheid ontvangen lux te meten en hiermee ook rekening te
kunnen houden met seizoensinvloeden. Dit wordt gedaan in elke laatste week van
elke conditie, dus in totaal gedurende vier weken. De lichtlogger wordt ook
gedragen in de laatste week door de mantelzorger, zodat de lichtdata vergeleken
kunnen worden. Voor aanvang van het onderzoek wordt een bewegingstest afgenomen
om te controleren of iemand fysiek in staat is tot deelname. Na afloop van elke
conditie worden een aantal vragenlijsten afgenomen bij de cliënt zelf of de
mantelzorger. Deze vragenlijsten gaan in op de stemming, onrust en agitatie van
de cliënt en de ervaren belasting bij de mantelzorger (HADS-A, CMAI, GDS-15 en
CSI). Doordat er een wash-out periode van twee weken gehanteerd wordt, hebben
beide condities geen invloed op elkaar. Voor de start van het onderzoek wordt
de wilsbekwaamheid beoordeeld, wordt een korte screener afgenomen om het
cognitieve niveau van de deelnemers te registreren (MMSE) en een
slaapvragenlijst (SCOPA en NPI-Q nachtelijke onrust vraag) om te beoordelen of
deelnemers nachtelijke slaapproblemen hebben..

De interventie bestaat uit de blootstelling aan biodynamisch licht. Dit wordt gedaan door elke lamp in de ruimte waar de deelnemer zich regelmatig (minimaal dagelijks) bevindt uit te rusten met dynamische verlichting (een lamp die dynamische lichteigenschappen heeft), die door middel van een app op smartphone of tablet een programma "afspeelt" dat een lichtpatroon nabootst conform een normale daglichtcurve. Dat betekent meer blauw gekleurd en intenser licht in de ochtend en meer warm gekleurd, minder intens licht in de avond, zodat de biologische klok zich aanpast op dit ritme.

Er zijn geen gezondheidsrisico's verbonden aan het onderzoek. Licht is een
veilige interventie en kan geen schade aanrichten bij dit gebruik.
Een mogelijk voordeel is dat de deelnemer een beter slaappatroon kan ervaren en
daardoor het welzijn kan verbeteren.
Een tweede mogelijke voordeel is dat de primaire zorgverlener minder last kan
ondervinden door het verbeterde slaappatroon van de deelnemer.

Wanneer de interventie resulteert in een verbetering in slaappatroon en / of
welzijn, kan het gemakkelijk geïmplementeerd worden in de thuissituatie van
mensen met dementie en in de algemene geestelijke gezondheidszorg of
(psychiatrische) ziekenhuizen. De voordelen voor de gezondheid en de kwaliteit
van leven zullen naar verwachting veel hoger liggen dan de kosten van deze
studie. De voordelen voor de maatschappij betekenen de mogelijk verminderde
belasting van het gezondheidszorgstelsel.
De belasting voor de deelnemers is tijdsinvestering en een tijdelijke
aanpassing van het lichtplan in hun huis waaraan ze moeten wennen. Na een
screeningsprocedure waarin deelnemers een korte cognitieve test en
bewegingstest moeten ondergaan, is de tijdsinvestering door de deelnemers en
mantelzorgers 300-360 minuten (verdeeld over 6 huisbezoeken in 16 weken). Voor
de aanpassing van de verlichting thuis en de metingen, krijgen deelnemers en
verzorgers een huisbezoek van ongeveer 1 uur om specifieke instructies te
ontvangen die verband houden met deze procedure en de meetapparatuur. Deze
ontmoeting vindt plaats in de thuissituatie, dus dit is minder belastend voor
de deelnemers. De aanpassing van het verlichtingsplan zal plaatsvinden in de
thuissituatie, maar vraagt geen investering van de deelnemers.
Gedurende een week per vier weken, dus in totaal vier weken, worden
proefpersonen geacht een lichtmeter en een bewegingsmeter te dragen. Deze
bevinden zich buiten het lichaam. De bewegingsmeter kan gewoon mee onder de
douche en dag en nacht gedragen worden. De lichtmeter kan niet mee onder de
douche, maar wordt bevestigd op de kleding en kan 's nachts verwijderd worden.
De lichtmeter wordt in de laatste week ook door de mantelzorger gedragen.
Samengevat omvat de investering vanaf de afronding van de screeningsprocedure
360 min voor alle deelnemers.